Archaeopteryx: Różnice pomiędzy wersjami

Z Encyklopedia Dinozaury.com
Skocz do: nawigacja, szukaj
m (Wariacje w obrębie populacji)
m (Spis gatunków)
Linia 177: Linia 177:
 
| {{V|''A. lithographica''}}
 
| {{V|''A. lithographica''}}
 
| {{Kpt|[[Hermann von Meyer|Meyer]]}}, [[1861]]  
 
| {{Kpt|[[Hermann von Meyer|Meyer]]}}, [[1861]]  
|-
 
| = ''Pterodactylus crassipes''
 
| {{Kpt|Meyer}}, [[1857]]
 
|''nomen rejectum''
 
 
|-
 
|-
 
| = ''Griphornis longicaudatus''
 
| = ''Griphornis longicaudatus''
Linia 208: Linia 204:
 
| = ''Scaphognathus crassipes''
 
| = ''Scaphognathus crassipes''
 
| ({{Kpt|Meyer}}, [[1857]]) {{Kpt|Wellnhofer}}, [[1970]]
 
| ({{Kpt|Meyer}}, [[1857]]) {{Kpt|Wellnhofer}}, [[1970]]
|-
 
| = ''Archaeopteryx crassipes''
 
| ({{Kpt|Meyer}}, [[1857]]) {{Kpt|Ostrom}}, [[1972]]
 
 
|-
 
|-
 
| = ''Archaeopteryx recurva''
 
| = ''Archaeopteryx recurva''
Linia 223: Linia 216:
 
| = ''Wellnhoferia grandis''
 
| = ''Wellnhoferia grandis''
 
| {{Kpt|Elżanowski}}, [[2001]]
 
| {{Kpt|Elżanowski}}, [[2001]]
 +
|-
 +
|''Archaeopteryx crassipes''
 +
| ({{Kpt|Meyer}}, [[1857]]) {{Kpt|Ostrom}}, [[1972]]
 +
| = '''''[[Ostromia|Ostromia crassipes]]'''''
 +
|-
 +
| = ''Pterodactylus crassipes''
 +
| {{Kpt|Meyer}}, [[1857]]
 +
|
 
|}
 
|}
  

Wersja z 10:40, 26 lut 2018

opis w trakcie tworzenia

Autor: Korekta:
Dawid Mazurek Maciej Ziegler, Kamil Kamiński, Tomasz Skawiński, Adrian Sztuba


Archaeopteryx (archeopteryks)
Długość: >50 cm
Masa: >1,1 kg
Miejsce występowania: Niemcy, Bawaria

(formacje Solnhofen i Mörnsheim)

Czas występowania ok. 152-148 Ma

późna jura (wczesny tyton)

Systematyka Dinosauria

Theropoda

Tetanurae

Coelurosauria

Paraves

Eumaniraptora

Avialae / ?? Deinonychosauria

Archaeopterygidae

Archaeopteryx sp by osmatar.jpg

Rekonstrukcja Archaeopteryx. Autor: Osmatar [4].

Wstęp

Archaeopteryx, zwany również praptakiem, to rodzaj późnojurajskiego zwierzęcia, przez niemal wszystkich badaczy uważanego za teropoda z linii wiodącej do ptaków. Ze względu na kompletność materiału i historyczne znaczenie odkrycia, archeopteryks jest jednym z najlepiej rozpoznawalnych rodzajów kopalnych.

Etymologia

Nazwa Archaeopteryx pochodzi od greckich słów arkhaios oraz pteryx, oznaczających odpowiednio „pradawny”, „antyczny” oraz „skrzydło”, „pióro”. Epitet gatunkowy lithographica nawiązuje do łupków litograficznych, rodzaju wapienia, w którym znaleziono okazy archeopteryksa.

Historia odkryć i materiał kopalny

Rekonstrukcja szkieletu Archaeopteryx. Autor: Scott Hartman [1].

Archeopteryks znany jest wyłącznie z tytonu Niemiec, generalnie z wapieni typu litograficznego. Są to osady lagunowe z czasów gdy Europa była siecią wysp, będących środowiskiem życia archeopteryksa. Pierwszym znaleziskiem było pojedyncze pióro, które dopiero niedawno straciło status okazu typowego na rzecz jednego z bardziej kompletnych znalezisk. Na przestrzeni lat znaleziono kilka kompletnych szkieletów, biorąc jednak pod uwagę ogrom obszaru badań i intensywność poszukiwań, są to znaleziska incydentalne. Nikłe są więc szanse na podobne odkrycia w polskich wapieniach płytowych okolic Opoczna. Trudno określić ile okazów archeopteryksa znajduje się jeszcze w prywatnych kolekcjach. Niektóre ze szkieletów zostały początkowo błędnie zaklasyfikowane (jeden jako pterozaur, drugi – nieptasi dinozaur), natomiast niemal każdy ze szkieletów na którymś etapie badań był zaliczany do innego niż nominalny (A. litographica) gatunku, istnieje wiele synonimów na poziomie rodzajowym i gatunkowym, z czego tylko najważniejsze uwzględniono na znajdującej się niżej liście okazów. Okazy Archaeopteryx mają swoje nazwy, najczęściej nawiązujące do ich lokalizacji w kolekcjach muzealnych. Są to:

• pióro opisane w 1861 roku (holotyp A. litographica)

• okaz londyński (neotyp; holotyp A. macrura)

• okaz berliński (najbardziej kompletny?, holotyp A. siemensii)

• okaz z Maxberg (zaginiony)

• okaz z Haarlem (=okaz z Teyler, znaleziony jeszcze przed pierwszym piórem i oznaczany kiedyś jako pterozaur, holotyp Ostromia crassipes)

• okaz z Eichstätt (najmniejszy, holotyp A. recurva i Jurapteryx recurva)

• okaz z Solnhofen (początkowo wzięty za kompsognata, wydzielony jako Wellnhoferia grandis)

• okaz z Munich (dawniej: okaz Solnhofen-Aktien-Verein, holotyp A. bavarica)

• okaz z Daiting („fantom”, starszy czasowo, nowy gatunek?)

• okaz Bürgermeister-Müller („skrzydełko kurczaka”)

• okaz z Thermopolis (najbardziej kompletny?, klasyfikowany też w A. siemensii)

• okaz z kolekcji Burkharda Pohla (Foth i in., 2014)

• dwunasty okaz (Rauhut i in., 2018; najstarszy znaleziony okaz)

Rekonstrukcja Archaeopteryx. Autorka: Edyta Felcyn.

Taksonomia

Kontrowersyjne jest zagadnienie ilości gatunków Archaeopteryx. Różni badacze proponują od jednego do czterech. Wynika po części z dużego zainteresowania tym materiałem przez różnych badaczy, jak i z faktycznej zmienności w populacji.

Jednym z budzących wątpliwości osobników archeopteryksa jest okaz zaliczony do odrębnego rodzaju Wellnhoferia. Według innych jest to tylko duży archeopteryks. Inny podobny przypadek to A. siemensii (Meyr i in., 2007).

Wykonane przez Mortimera (online) badania, w tym niepublikowana analiza filogenetyczna okazów ujawniły, że cechy rożniące okazy nie pozwalają na jednoznaczne podzielenie okazów na klady - gatunki zawierające więcej niż jeden okaz. Sugeruje to podział na osobny gatunek dla każdego okazu albo uznanie ich za przedstawicieli jednego, gatunku o zróżnicowanej budowie (zob. też np. opis Triceratops). Szczególnie wiele unikalnych cech mają okaz londyński (neotyp) i solnhofeński (Wellnhoferia).

Wellnhoferia

Wellnhoferia grandis to gatunek z tytonu Niemiec wydzielony w oparciu o tak zwany okaz solnhofeński archeopteryka. Jest to forma większa od reszty okazów przypisywanych kiedykolwiek do Archaeopteryx. Dodatkowo ma ona krótszy ogon i cztery zamiast pięciu paliczków w czwartym palcu stopy. Został nazwany przez polskiego zoologa Andrzej Elżanowskiego. Nazwa rodzajowa honoruje badacza – Petera Wellnhofera.

Ostromia

Ostromia crassipes została wydzielona na podstawie okazu z Haarlem. Jest on niekompletny, mimo to ustalono, że znacznie różni się od pozostałych okazów archeopteryksa. Jego kość łonowa przypomina kość Anchiornis- jest bardziej zakrzywiona, niż u innych okazów Archaeopteryx. Różni się też obecnością bruzd na paliczkach, oraz proporcjami kości. Analizy wykazały, iż Ostromia jest bliżej spokrewniona z takimi rodzajami, jak Anchiornis i Xiaotingia, niż z Archaeopteryx, więc należy do kladu Anchiornithidae.

Archaeopteryx jako ikona ewolucjonizmu

Odkrycie, wkrótce po publikacji „O pochodzeniu gatunków” Darwina, formy łączącej w sobie cechy „gadzie” i „ptasie” w porównaniu z niezwykle dobrym stanem zachowania tych znalezisk, szybko sprawiły że archeopteryks stał się podręcznikowym „brakującym ogniwem”, ikoną ewolucjonizmu, obiektem rozlicznych dysput naukowych, jak również przedmiotem zainteresowania laików i celem ataku kreacjonistów.

Okaz berliński archeopteryksa. Autor zdjęcia: H. Raab [2].

Pozycja taksonomiczna i faktyczne znaczenie w rozważaniach ewolucyjnych

Wiele definicji filogenetycznych wykorzystuje archeopteryksa jako wewnętrzny specyfikator, wymuszając niejako jego ptasi status. Topografie drzew u pnia Paraves nie są jeszcze stabilne i archeopteryks bywa grupowany z różnymi formami, bądź to na linii ptasiej, lub rzadziej - deinonychozaurowej - zob. Archaeopterygidae. Biorąc pod uwagę anatomię, rozkład zmienności wielkości ciała oraz wiek geologiczny różnych taksonów, można przypuszczać, że formy o pokroju archeopteryksa są wyjściowe i dla deinonychozaurów i dla ptaków, jednak, czy te pierwsze uznawać można za wtórnie nielotne (ptaki), lub czy (pre-)adaptacje i zdolność do lotu powstawały niezależnie – na obecną chwilę trudno powiedzieć.

Znaleziska pierzastych dinozaurów i ptaków z jury i kredy Chin, dokonane w ciągu ostatnich lat, pod wieloma względami przyćmiły ogromem danych wyjątkowość archeopteryksa. Zob. opis Anchiornis.

Rekonstrukcja archeopteryksa. Autor: Nobu Tamura [3].

Biologia gatunku

Wielkość poszczególnych okazów archeopteryksa jest różna. Znalezione okazy były wielkości kruka, lecz wydają się niezupełnie wyrośnięte. Mimo – a może właśnie z powodu – wielu lat intensywnych badań przez różnych badaczy, oraz ze względu na sposób zachowania (wapienie litograficzne), wiele szczegółów anatomicznych ma kontrowersyjny status, dotyczy to na przykład przeciwstawnego palca tylnej kończyny czy obecności „pazura raptora”. Do cech prymitywnych Archaeopteryx należą szczęki z zębami i brak pygostylu. Pierzaste skrzydła są homologiczne z tymi znanymi u zaawansowanych ptaków.

Pióra i lot

Archaeopteryx posiadał asymetryczne pióra na kończynach (lotki) i ogonie (sterówki). Niedawne badania okazów, którym podczas preparacji nie usunięto piór tylnych kończyn wskazują, że podobnie jak Microraptor, archeopteryks był czteropłatowcem.

Na berlińskim okazie pióra znajdowały się też na grzbiecie, natomiast u podstawy szyi znajdowały się niewyraźne, „włosopodobne” odciski mogące być piórami. Z kolei przy kończynach tylnych odnaleziono niewyraźne, kilkucentymetrowe rysy na skale, które uważano za ślady po preparacji skamieniałości. Jednak jest wiele przesłanek, które wskazują, że te rysy są piórami, m.in. ich odmienna od śladów po preparacji struktura, czy zanikanie ich kilka milimetrów od kości (ślady po preparacji powinny znajdować się raczej przy kości, natomiast odciski piór mogą być od niej nieco oddalone, ponieważ pióra są osadzone nie w kości, a w skórze).

Brak jednak konsensusu co do zdolności aerodynamicznych Archaeopteryx. Pokrywa piór na skrzydłach miała odmienny charakter od tej u nowoczesnych ptaków, budowa mózgu i ucha wewnętrznego odpowiada stanowi dla zwierząt latających. Bazując na badaniach melanosomów znalezionego w piórze opisanym w 1861 roku, można przypuszczać że pióra były za życia zwierzęcia czarne.

Szkielet

Kończyny

Istnieją kontrowersje związane z pierwszym i drugim palcem stopy. Według badań przeprowadzonych na okazie z Thermopolis pierwszy palec (inaczej niż u współczesnych ptaków) nie był całkowicie skierowany do tyłu, co świadczy o tym, że archeopteryks był co najwyżej częściowo nadrzewny. Natomiast na podstawie analizy 12. okazu Archaeopteryx stwierdzono, że palec prawdopodobnie był skierowany do tyłu. Drugi palec (u okazu z Thermopolis) posiadał większy pazur, niż pozostałe palce, jednak różnica między nimi nie jest tak duża, jak u deinonychozaurów. Ponadto był on też bardzo rozszerzony, co jest cechą znaną głównie u troodontów i dromeozaurów, ale nie u ptaków.

Mostek

U żadnego z okazów nie znaleziono skamieniałości mostka, jednak niektórzy badacze sugerują, że archeopteryks mógł posiadać mostek zbudowany z chrząstki.

Wariacje w obrębie populacji

Archaeopteryx wykazuje się dużą zmiennością wewnątrzgatunkową. Poszczególne osobniki różnią się m.in. uzębieniem oraz proporcjami kości kończyn. Duża zmienność u tego rodzaju jest tłumaczona na kilka sposobów. Pierwszy to dymorfizm płciowy- zmiany mogą być różnicami między samcami i samicami archeopteryksa. Drugi to zmiany ontogenetyczne, tj. różnice wywołane różnym wiekiem poszczególnych osobników. Możliwe jest również, że zmiany są wywołane barierą geograficzną między poszczególnymi populacjami Archaeopteryx (podobnie, jak dzisiaj w przypadku zięb Darwina). W tym przypadku barierą byłoby morze, które utrudniałoby przemieszczanie się archeopteryksów między wyspami.

Wszystkie osobniki, których czaszki się zachowały, posiadają 4 zęby przedszczękowe. Odstępy między tymi zębami są jednak różne. 11. okaz archeopteryksa ma zęby rozłożone równomiernie; okaz Berliński ma 3 zęby w niedużej odległości, ale między 3. I 4. zębem jest większa luka; okazy z Eichstätt, Solnhofen i Thrermopolis mają 2 pierwsze zęby ułożone blisko siebie, dalej przerwy między zębami są większe. Zęby kości szczękowej również są w różnym odstępie u różnych osobników. Różnią się także ogólną liczbą zębów- 12. okaz ma łącznie 26 zębów (4 zęby przedszczękowe, 9 w kości szczękowej i 13 w kości zębowej), pozostałe okazy mają mniej zębów.

Różnice występują także w proporcjach kości różnych osobników. Dla przykładu- 12. okaz różni się od większości innych osobników proporcjonalnie: dłuższą łopatką i czaszką, oraz krótszą kością ramienną i piszczelem. Oczywiście część innych osobników ma podobne proporcje niektórych z wyżej wymienionych kości. Stosunkowo długa łopatka występuje m.in. także u okazu Berlińskiego, a krótka kość ramienna występuje u okazu z Thermopolis.

Fizjologia

Sądzi się, że Archaeopteryx odziedziczył fizjologię po „nieptasich” dinozaurach, przez co tempo rozwoju archeopteryksa powinno być pośrednie między dinozaurami, a dzisiejszymi ptakami. Zostały jednak przeprowadzone badania pod kątem tempa rozwoju kości długich należących do bazalnych ptaków (w tym archeopteryksa), kilku „nieptasich” dinozaurów i współczesnych ptaków. Ich wynik był inny niż przypuszczano - archeopteryks (a także inne bazalne ptaki) rozwijał się wolniej, niż niektóre „nieptasie” dinozaury (np. Velociraptor). Najprawdopodobniej było jednak tak dlatego, że archeopteryks miał mniejszą masę, niż większość „nieptasich” dinozaurów. Potwierdza to fakt, że gdy uwzględniono tylko dinozaury i praptaki o masie zbliżonej do archeopteryksa wyniki zgadzały się ze wcześniejszą hipotezą.

Paleoekologia

W Solnhofen, gdzie odnaleziono pierwsze skamieniałości archeopteryksa odkryto m.in. pterozaury, wiele gatunków owadów i nieliczne fragmenty roślin (głównie gałązki, liście i szyszki). Dinozaury także są tam znajdowane, jednak są nieliczne.

Przez wiele lat sądzono, że archeopteryks żył na terenach otwartych z nieliczną, niską roślinnością. Jednak jest możliwe, że wiele zwierząt (w tym archeopteryks) i fragmenty roślin zostały porwane podczas burzy z odległych, zalesionych terenów i to one stanowiły środowisko życia archeopteryksa.

Spis gatunków

Archaeopteryx Meyer, 1861
= Griphosaurus Wagner, 1862 nomen rejectum
= Griphornis Owen vide Woodword, 1862
= Archaeornis Petronievics vide Petroneivics i Woodward, 1917
= Jurapteryx Howgate, 1985
= Wellnhoferia Elżanowski, 2001
A. lithographica Meyer, 1861
= Griphornis longicaudatus Owen vide Woodword, 1862 nomen rejectum
= Griphosaurus problematicus Wagner vide Woodword, 1862 nomen rejectum
= Archaeopteryx macrura Owen, 1863 nomen rejectum
= Archaeopteryx siemensii Dames, 1897
= Archaeornis siemensii ((Dames), 1897) Petroneivics vide Petroneivics i Woodward, 1917
= Archaeopteryx oweni Petroneivics, 1921
= Griphosaurus longicaudatus (Owen vide Woodword, 1862) Owen vide Brodkorb, 1963
= Scaphognathus crassipes (Meyer, 1857) Wellnhofer, 1970
= Archaeopteryx recurva Howgate, 1984
= Jurapteryx recurva (Howgate, 1984) Howgate, 1985
= Archaeopteryx bavarica Wellnhofer, 1993
= Wellnhoferia grandis Elżanowski, 2001
Archaeopteryx crassipes (Meyer, 1857) Ostrom, 1972 = Ostromia crassipes
= Pterodactylus crassipes Meyer, 1857

Bibliografia

Burnham, 2007. Archaeopteryx – a re-evaluation suggesting an arboreal habitat and an intermediate stage in trees down origin of flight. Neues Jahrbuch für Geologie und Paläontologie Abhandlungen, vol. 245/1, p.33– 44.

Christiansen and Bonde, 2004. Body plumage in Archaeopteryx: a review, and new evidence from the Berlin specimen. Comptes Rendus Palevol. 3, 99-118. 

Erickson, Rauhut, Zhou, Turner, Inouye, Hu and Norell, 2009. Was dinosaurian physiology inherited by birds? Reconciling slow growth in Archaeopteryx. PLoS ONE. 4(10), e7390.

Foth C., Rauhut O.W.M. 2017. Re-evaluation of the Haarlem Archaeopteryx and the radiation of maniraptoran theropod dinosaurs. BMC Evolutionary Biology 17: 236.

Foth, C., Tischlinger, H. & Rauhut, O.W.M. (2014) "New specimen of Archaeopteryx provides insights into the evolution of pennaceous feathers" Nature, 511(7507), 79-82. doi:10.1038/nature13467

Janda, S. (online 2014) http://www.donaukurier.de/lokales/kurzmeldungen/riedenburg/Fossil-des-Archaeopteryx-entdeckt;art74375,2880005#plx982820499

Longrich, 2014. Primitive feather arrangement in Archaeopteryx lithographica sheds light on the origin and evolution of birds. Journal of Vertebrate Paleontology. Program and Abstracts 2014, 170.

Mayr, Pohl and Peters, 2005. A well-preserved Archaeopteryx specimen with theropod features. Science. 310, 1483-1486. 

Mayr, Pohl, Hartman and Peters, 2007. The tenth skeletal specimen of Archaeopteryx. Zoological Journal of the Linnean Society. 149, 97-116.

Mortimer, M. (2014) http://theropoddatabase.com/Troodontidae.htm#Archaeopteryxlithographica

Rauhut OWM, Foth C, Tischlinger H. 2018. The oldest Archaeopteryx (Theropoda: Avialiae): a new specimen from the Kimmeridgian/Tithonian boundary of Schamhaupten, Bavaria. PeerJ 6: e4191

Wellnhofer, 2004. The plumage of Archaeopteryx: Feathers of a dinosaur. in Currie, Koppelhus, Shugar and Wright (eds). Feathered Dragons: Studies on the Transition from Dinosaurs to Birds. 282-300.