Gorgosaurus

Z Encyklopedia Dinozaury.com
Skocz do: nawigacja, szukaj

Autor: Korekta:
Maciej Ziegler Adrian Tkocz

Tomasz Sokołowski

Marcin Szermański


Gorgosaurus (gorgozaur)
Długość: do 10 m
Masa: do ok. 2,5 t
Miejsce występowania: Kanada - prowincje Alberta i Saskatchewan

(formacja Dinosaur Park)

być może USA - stan Montana

(formacja Judith River)

Czas występowania 77-75,5[1] Ma

późna kreda (kampan)

Systematyka Dinosauria

Saurischia

Theropoda

Tetanurae

Coelurosauria

Tyrannosauroidea

Tyrannosauridae

Albertosaurinae

Gorgosaurus palaeontological miscellanea by andreacau-d4dezo6.jpg

Autor: Andrea Cau [6].

Wstęp

Gorgosaurus to tyranozauryd żyjący w późnej kredzie na zachodzie Ameryki Północnej. Był dużym, aktywnym drapieżnikiem. Długość sięgała dziesięciu metrów, a masa przekraczała dwie tony. Potężne szczęki uzbrojone w wielkie zęby w połączeniu z długimi, silnymi nogami czyniły z niego doskonałe narzędzie do zabijania. Gorgosaurus był smuklejszy od większości tyranozaurydów, prawdopodobnie był też szybszy. Gorgozaur jest dobrze poznanym teropodem - jego szczątki są najczęściej znajdowanymi pozostałościami tyranozauroidów. Pozwoliło to na dokładne poznanie jego ortogenezy, kolei losu różnych osobników i innych aspektów biologicznych.

Etymologia

Nazwa Gorgosaurus znaczy "agresywny jaszczur" (greckie gorgos - "agresywny, srogi" + gr. sauros - "jaszczurka"). Epitet gatunkowy (libratus) oznacza po łacinie "zbalansowany".

Budowa

Jak na tyranozauryda przystało, był drapieżnikiem atakującym swoje ofiary za pomocą szczęk uzbrojonych w wiele dużych zębów. Natomiast jego przednie kończyny były małe i być może nie nadawały się do walki a już na pewno nie byly główną bronią. W ewolucji nadrodziny Tyrannosauroidea da się zauważyć tendencję do powiększania rozmiarów czaszki i jednoczesnej redukcji przednich kończyn. Największa czaszka gorgozaura ma 99 cm długości - niewiele mniej od czaszki masywniejszego daspletozaura. Była ona duża w stosunku do reszty ciała, lecz jej masę zmniejszały otwory - tzw. okna. Wspólną cechą Albertosaurus i Gorgosaurus jest budowa czaszki - obie są długie w stosunku do wysokości, w porównaniu do Daspletosaurus i innych tyranozaurydów. Koniec pyska był zaokrąglony, kości nosowe i ciemieniowe były zrośnięte około linii środkowej czaszki, jak u innych przedstawicieli Tyrannosauridae. Oczodół był raczej okrągły niż owalny. Gorgozaur posiadał także charakterystyczne guzy nad oczami. Zbudowane były one z kości łzowej, podobnie jak u albertozaura i daspletozaura. Gorgozaura odróżnia od tego pierwszego kształt kości dookoła puszki mózgowej. Zęby są typowe dla tyranozaurydów - występuje charakterystyczny heterodontyzm. Gorgozaur miał, tak jak inne tyranozaurydy, osiem zębów przedszczękowych (wyrastających z kości przedszczękowej, na samym przedzie czaszki). Są one mniejsze od pozostałych i są ciasno upakowane. W przekroju mają kształt litery "D". Wyjątkową cechą gorgozaura jest pierwszy ząb z kości szczękowej, ma bowiem ten sam kształt, co te znajdujące się na przedzie szczęk. Pozostałe zęby w przekroju są bardziej owalne w porównaniu do zębów innych tyranozaurów, u których mają one kształt bardziej sztyletowaty. Gorgosaurus miał od 26 do 30 zębów szczękowych (oraz 8 przedszczękowych) i 30 do 34 w żuchwie. Cecha ta zbliża go do Albertosaurus i Daspletosaurus. Tarbosaurus i Tyrannosaurus mają nieco mniej zębów. Budową reszty ciała przypomina pozostałe tyranozaurydy. Gorgosaurus miał silną szyję wygiętą w charakterystyczny dla teropodów kształt litery "S". Przednie łapki są skarłowaciałe i mają tylko dwa funkcjonalne palce; znane są osobniki z trzema kośćmi nadgarstka. Kończyny tylne są dłuższe niż u innych dinozaurów mięsożernych i uzbrojone są w trzy pazury umieszczone z przodu. Natomiast pierwszy palec jest niewielki i umiejscowiony z tyłu stopy - nie stykał się on z podłożem podczas poruszania się zwierzęcia. Kość piszczelowa jest dłuższa od kości udowej, co pozwala przypuszczać, że gorgozaur mógł szybko biegać. Lecz u osobników większych proporcje obu kości są mniej więcej równe - sugeruje to utratę zdolności do szybkiego poruszania się wśród starszych i większych osobników. Ogon dinozaura pełnił funkcję przeciwwagi i umożliwiał sprawny bieg. Gorgozaur jest jednym z nielicznych dinozaurów, u których odnaleziono odciski skóry. Takie ślady naukowcy przypisują też innym kilku tyranozaurydom - Albertosaurus, Daspletosaurus, Tarbosaurus oraz Tyrannosaurus. Odciski skóry gorgozaura nie zawierają łusek.

Czaszka. Od góry: widok boczny, dolny, górny. Źródło: Currie, 2003.
Rekonstrukcja szkieletu (młody osobnik). Autor: Scott Hartman [1].

Środowisko życia

Gorgosaurus żył na bujno zarośniętych równinach zalewowych w zachodniej części Ameryki Północnej, która podzielona była wtedy morzem wewnętrznym na dwie części. Tyranozauryd ten żył w tej zachodniej części w kampanie, około 76 do 75 milionów lat temu. Zaczęły się wtedy wypiętrzać Góry Skaliste, od których płynęły wielkie rzeki w kierunku śródlądowego morza. Klimat był subtropikalny z występującą sezonowością. Zdarzały się czasem susze, które były przyczyną wysokiej śmiertelności wśród wielkich stad roślinożernych dinozaurów. Pozostały po nich całe stosy skamieniałości. Około 73 milionów lat temu morze rozdzielające obie części Ameryki Północnej zaczęło się powiększać i zalewać te tereny. Fauna i flora pochodząca ze środowiska gorgozaura była niezwykle bogata, jak na ekosystem znany jedynie z wykopalisk. Drzewa iglaste formowały sklepienie lasu, a inne rośliny rosnące w ich cieniu to paprotniki (w tym drzewiaste) i rośliny okrytonasienne. W formacji tej znaleziono wiele skamielin zwierzęcych. W rzekach i ich ujściach pływały liczne ryby np. niszczukokształtne, jesiotry, a nawet rekiny i płaszczki. W środowisku wodnym żyło także wiele żab, płazów ogoniastych, żółwi, krokodyli, jaszczurek i przypominających gawiale champsozaurów. Ponad nimi latały pterozaury i ptaki (np. Cimolopteryx sp.). Na lądzie żyły ssaki – wieloguzkowce, łożyskowce i torbacze, oraz jaszczurki - teidy, scynki, warany i padalce. Na wybrzeżach żyły nielotne ptaki z grupy Hesperornithes - Baptornis sp. Ale dominowały wielkie dinozaury. Wędrowały w ogromnych stadach ceratopsydy takie jak Centrosaurus, Chasmosaurus oraz hadrozaurydy, między innymi: Gryposaurus, Lambeosaurus i Parasaurolophus walkeri. Żyły tam także dinozaury pancerneEuoplocephalus, Edmontonia i Panoplosaurus, a także mniejsze pachycefalozaurydy: Hanssuesia i Stegoceras. Fauna teropodów obejmuje ornitomimidy - Ornithomimus i Struthiomimus, owiraptory - Chirostenotes - oraz deinonychozaury: Troodon, Dromaeosaurus czy Saurornitholestes langstoni. Znaleziono także szczątki terizinozaurydów, ceratopsa podobnego do Pachyrhinosaurus i niewielkiego ornitopoda. Nie natrafiono natomiast na pozostałości średniej wielkości drapieżników - ich niszę ekologiczną wypełniały zapewne młode dwóch rodzajów dużych mięsożerców: gorgozaura i daspletozaura.

Czaszka. Rekonstrukcja szkieletu . Autor: Kabacchi. [2].

Koegzystencja z Daspletosaurus

W formacji Dinosaur Park Gorgosaurus żył razem z rzadszym tyranozaurynem - Daspletosaurus. To jeden z nielicznych przykładów współwystępowania dwóch tyranozaurydów. Podobna sytuacja miała miejsce w Mongolii, gdzie Tarbosaurus żył obok mniejszego krewniaka - Alioramus. Ponadto, także Tyrannosaurus być może egzystował razem z innym tyranozaurydem - Nanotyrannus. W obu przypadkach mogły to być młode osobniki obu rodzajów. Jednak, jeżeli chodzi o gorgozaura i daspletozaura, sprawa wygląda inaczej - obaj mięsożercy są bardzo podobnej wielkości. W zapisie kopalnym mamy jeszcze sporo przykładów współwystępowania dużych drapieżnych dinozaurów. Na przykład we wczesnokredowej Afryce, gdzie razem żyły Kryptops, Eocarcharia i Suchomimus. W tym wypadku miały one z pewnością inne nisze pokarmowe - zuchomim był prawdopodobnie rybożerny, ale relacje między dwoma pozostałymi nie zostały jeszcze wyjaśnione, jednak inna budowa szczęk wskazuje raczej na inne nisze pokarmowe. Sytuacja z gorgozaurem i daspletozaurem przypomina bardziej późnojurajską Amerykę Północną, gdzie Allosaurus żył obok Torvosaurus i Saurophaganax. Podobna sytuacja miała też miejsce w środkowojurajskiej Francji – żyły tam duże teropody Dubreuillosaurus, Poekilopleuron, Piveteausaurus oraz prawdopodobnie czwarta forma. W tych przypadkach mamy do czynienia z bardzo podobnymi do siebie drapieżnikami - pod względem budowy i wielkości. W dzisiejszych ekosystemach podobnej wielkości drapieżniki zajmują odrębne nisze ekologiczne dzięki innym zwyczajom i rozmieszczeniu. W roku 1970 Dale Russell zasugerował odrębność nisz pokarmowych obu rodzajów. Otóż według niego pospolitszy Gorgosaurus polował na hadrozaurydy, a masywniejszy i rzadszy Daspletosaurus na potencjalnie trudniejsze do upolowania ceratopsydy i dinozaury pancerne. Jednak w Montanie znaleziono daspletozaura (oznaczono go numerem OTM 200) ze szczątkami młodego hadrozauryda w okolicach żołądka. W przeciwieństwie do innych współczesnych im dinozaurów drapieżniki te nie preferowały niżej lub wyżej położonych terenów. Jednak wydaje się, że Gorgosaurus był częściej spotykany na obszarach północnych, np. w formacji Dinosaur Park w Kanadzie, a Daspletosaurus preferował obszary znajdujące się na południu. To samo da się zaobserwować u innych grup dinozaurów. Jedna z podrodzin ceratopsów - Chasmosaurinae i płaskogłowe dinozaury kaczodziobe (Saurolophinae) są częściej spotykane na południu. Druga grupa ceratopsów - centrozauryny i grzebieniaste dinozaury kaczodziobe (Lambeosaurinae) preferowały północne obszary. Holtz wyciągnął z tego wniosek, że tyrannozauryny (Daspletosaurus i Tyrannosaurus), chasmozauryny i hadrozauryny były ściślej powiązane ze sobą więzami pokarmowymi. Potwierdzają to znaleziska z późniejszego okresu - w późnym mastychcie tyranozauryny (Tyrannosaurus), chasmozauryny (Triceratops) i hadrozauryny (Edmontosaurus) są szeroko rozpowszechnione, a centrozauryny, albertozauryny nie są już spotykane, natomiast lambeozauryny, o ile jeszcze tam żyły, są bardzo rzadkie.

Słynny paleontolog Robert Bakker przy szkielecie gorgozaura. Autor zdjęcia: Ed Shippul [3].

Gorgosaurus = Albertosaurus?

Gorgosaurus/Albertosaurus libratus i Albertosaurus sacrophagus to z pewnością odrębne gatunki. Oba zwierzęta są taksonami siostrzanymi - łączy je wiele synapomorfii w budowie czaszki. Podobieństwa anatomiczne skłaniają niektórych badaczy do uznania gorgozaura za młodszy synonim albertozaura. W roku 1922 William Matthew i Barnum Brown uznali je za odrębne rodzaje. W roku 1970 Dale Russell zsynomizował oba taksony. Philip Currie uważa je za odrębne, zauważa on, że różnice anatomiczne obu rodzajów są tak liczne jak między Daspletosaurus a Tyrannosaurus, które uważa się bez wątpienia za odrębne gatunki.

Rekonstrukcja opierzonego gorgozaura. Autor: Johnson Mortimer. [4].

W 2017 r. Dalman i Lucas opisali doskonale zachowaną kość zębową Gorgosaurus libratus. Na tej podstawie wyliczyli cztery różnice w budowie żuchwy między gorgozaurem i albertozaurem. Zdaniem autorów ich analiza wspiera pogląd o odrębności obu rodzajów.

Historia odkryć

Typowy gatunek (i jedyny ważny) - Gorgosaurus libratus został po raz pierwszy opisany przez Lawrence'a Lambe w roku 1914. Holotyp (CNM 2120) to prawie kompletny szkielet mierzący 8,25 m długości wraz z czaszką, odkryty w 1913 roku przez Charlesa M. Sternberga w formacji Dinosaur Park w Kanadzie. Był to pierwszy tyranozauryd ze znalezioną dłonią, którą zaadaptowano później także do gatunku Tyrannosaurus rex. Mniej więcej tym samym czasie odnaleziono cztery kolejne czaszki G. libratus, trzy z nich razem ze szkieletem. Zostały opisane przez Matthewa i Browna w 1923 roku. Obaj opisali też piąty szkielet Gorgosaurus (AMNH 5664), znaleziony i sprzedany do ich muzeum przez Sternberga w 1917 roku. Był on mniejszy od innych osobników, miał niższą i delikatniejszą czaszkę i dłuższe proporcjonalnie nogi. Posiadał on także niezrośnięte szwy między kośćmi, a są to cechy typowe dla młodych zwierząt, lecz mimo tego paleontolodzy nadali szczątkom nową nazwę gatunkową - G. sternbergi. Obecnie uważa się go za młodego G. libratus. Później znaleziono jeszcze wiele innych osobników. W roku 1856 Joseph Leidy opisał dwa przedszczękowe zęby pochodzące od tyranozauryda, znalezione w Montanie. Ponieważ były wielkie i nieznany był ich właściciel, nadał im nazwę Deinodon ("straszny ząb"). Matthew i Brown w roku 1922 uznali, że są one nieodróżnialne od tych znanych z rodzaju Gorgosaurus, lecz z powodu braku szkieletu deinodona, nie zsynomizowali tych dwóch rodzajów. Pomimo że zęby te są bardzo podobne do zębów gorgozaura, to nie ustalono, czy rzeczywiście do niego należały. Generalnie zęby tyranozaurydów są bowiem bardzo podobne do siebie i nie da się ustalić z pewnością, że należały do konkretnego rodzaju. Dzisiaj deinodont uważany jest za rodzaj nieważny - nomen dubium. Największym znalezionym gorgozaurem jest okaz oznaczony numerem katalogowym RTMP 94.12.602 - mierzył on 10 m długości. Szkielet pochodzi od zwierzęcia, które w chwili śmierci miało 18 lat i zawiera czaszkę, strzemiączko, obojczyk i kość udową. Szkielet jednego z okazów z Montany (TCMI 2001.89.1) zawiera wiele patologii, takich jak: zagojona rana na nodze i żebru, pęknięcia kręgów, infekcja żuchwy i stałe ubytki w uzębieniu, a także, co nie jest pewne, guz mózgu. Nie wiadomo jednak, czy gorgozaury odnalezione w Montanie należą do typowego gatunku G. libratus, czy to może nowy gatunek gorgozaura.

Para gorgozaurów śledząca stado dinozaurów rogatych. Autor: Raph04art.. [5].

Gatunki przeniesione do innych rodzajów

Wiele skamielin zostało nieprawidłowo zaliczonych do rodzaju Gorgosaurus w ciągu dwudziestego wieku. Kompletna czaszka młodego tyranozauryda (CMNH 7541), znaleziona w formacji Hell Creek (Montana - USA), została nazwana G. lancensis przez Charles'a Whitney'a Gilmore'a w 1946. Została ona przemianowana później na Nanotyrannus lancensis przez Boba Bakkera i innych w 1988. Dzisiaj czaszka ta uważana jest przez wielu za pochodzącą od młodego osobnika Tyrannosaurus rex i co za tym idzie również za młodszy synonim tyranozaura. Evgeny Maleev nadał nazwy Gorgosaurus lancinator i Gorgosaurus novojilovi dwóm tyranozaurydowym szczątkom pochodzących od małych osobników (PIN 553-1 i PIN 552-2). Pochodzą one z formacji Nemegt z Mongolii i zostały znalezione w 1955 roku. Mniejszego z nich Kenneth Carpenter przemianował na Maleevosaurus novojilovi w 1992 roku. Oba uważane są za młode osobniki Tarbosaurus bataar. Podsumowując, obecnie znany jest jeden gatunek gorgozaura - G. libratus. Kilka szkieletów z formacji Judith River z Montany prawdopodobnie także należy do rodzaju Gorgosaurus, lecz nie jest pewne czy nie powinny należeć do nowego gatunku gorgozaura.

Spis gatunków

Gorgosaurus Lambe, 1914
G. libratus Lambe, 1914
=Deinodon libratus (Lambe, 1914) Matthew i Brown, 1922
=Gorgosaurus "sternbergi" Matthew i Brown, 1922 nomen nudum
=Gorgosaurus sternbergi Matthew i Brown, 1923
=Deinodon sternbergi (Matthew i Brown, 1923) Kuhn, 1965
=Albertosaurus libratus (Lambe, 1914) Russell, 1970
=Albertosaurus sternbergi (Matthew i Brown, 1923) Russell, 1970
G. lancensis Gilmore, 1946 = Nanotyrannus lancensis
G. lancinator Maleev, 1955 = Tarbosaurus bataar
G. novojilovi Maleev, 1955 = Tarbosaurus bataar

Wybrana bibliografia

Currie, Philip J. (2003). "Cranial anatomy of tyrannosaurids from the Late Cretaceous of Alberta". Acta Palaeontologica Polonica 48 (2): 191-226.

Currie, Philip J.; Hurum, Jørn H; & Sabath, Karol. (2003). "Skull structure and evolution in tyrannosaurid phylogeny". Acta Palaeontologica Polonica 48 (2): 227-234.

Dalman, S.G., Lucas, S.G. (2017). "On the dentary in the Fukui Prefectural Dinosaur Museum of Gorgosaurus libratus (Theropoda: Tyrannosauridae) from the Dinosaur Park Formation (Upper Cretaceous) of Alberta, Canada". Memoir of the Fukui Prefectural Dinosaur Museum 16: 17-27 [7].

http://en.wikipedia.org/wiki/Gorgosaurus

http://dml.cmnh.org/2007Apr/msg00238.html

http://dml.cmnh.org/2008Mar/msg00195.html

http://home.comcast.net/~eoraptor/Tyrannosauroidea.html

http://theropoda.blogspot.com/2008/07/il-triumvirato-gondwaniano-e-la.html

http://www.dinozaury.com/forum/viewtopic.php?p=3633&highlight=#3633

  1. Loewen, M.A., Irmis, R.B., Sertich, J.J.W., Currie, P.J. & Sampson, S.D. (2013) "Tyrant Dinosaur Evolution Tracks the Rise and Fall of Late Cretaceous Oceans" PLoS ONE 8(11), e79420. doi:10.1371/journal.pone.0079420